Maanna nunarsuaq tamakkerlugu silap pissusia pillugu ajornartorsiortoqarpoq, nunarsuarmi tamarmi gassit silaannarmik kissatsitsisartut annertuallaamik aniatinneqartarnerat pissutaalluni (pingaarnerit tassaapput CO2 aamma metan) uumassuseqarnerullu assigiinngissitaarneranik ajornartorsiortoqarluni, nunani amerlasuuni nunap ilarujussua nersussuit, puulukit kukkukuut allallu nerisassaannik pilersitsinissamut atorneqarmata, taamaalilluni pinngortitaq inissaqartinneqarpallaarani. Sorpassuit ingasaallugit atorneqarput, nunarsuarmilu pisuussutit killissaat qaangerlugit atuisoqarluni. Ajornartorsiutinut taakkununnga aaqqiissutissaq tassaavoq uuliamik atuivallaarunnaarluni nukissamik ataavartumik atuiartuaarneq (den grønne omstilling).
Nunarsuaq tamakkerlugu ukiuni tulliuttuni qulini – 2030-p tungaanut, silap pissusiata allanngoriartornera, uumassusillit assigiinngissitaarnerat pisuussutinillu atuineq sammineqarnerujartuinnassapput. Tassani Kalaallit Nunaat uuliamik atuivallaarunnaariartornermi nukissamik ataavartumik atuiartuaarnermut ilaassaaq – ajunngilaq aamma siuttutut inissisimagaluaruni!
Uuliamik atuivallaarunnaariartornermi Kalaallit Nunaat angusaqarluareerpoq, tassami innaallagissap kiassarnerullu ilarujussua erngup nukinganik nukissiorfinni pilersinneqartarmat, taannalu nukissiuutaavoq ataavartoq. Taamaakkaluartorli ukiumut CO2 558.000 tons-it missaanni aniatinneqartarpoq (kisitsisit 2015-imeersuupput. 1990-imi aniatinneqartartoq 655.000 tons-iuvoq) tassa innuttaasumut ataatsimut CO2 10 tonsit missaat aniatinneqartarluni. Danmarkimi agguaqatigiissillugu innuttaasumut ataatsimut CO2 17 tonsit missaanniippoq.
Alloriarneq tulleq tassaasariaqarpoq Paris-imi isumaqatigiissutip atsiornissaa annikinnerusumillu aniatitsinissamut anguniagaqarnissaq assersuutigalugu 2030-mi, assersuutigalugulu 2050-imi ikummatissanik uulianeersunik aamarsuarneersunillu atuiunnaarsimanissaq CO2-millu aniatitsinerup tigooqqarneqartartullu naligiilersimanissaat. Aalisarnerup nungusaataanngitsumik ingerlanneqarnissaanik qularnaarisussamik anguniagaqartoqartariaqarpoq uumasullu nungutaanissaminnut ulorianartorsiortut illersorneqartariaqarput.
Atuineq, atuinerullu kingunerisaanik eqqagassaqartarneq pillugit pilersaarusiortoqarlunilu anguniagassaqartoqartariaqarpoq. Anguniagaqarmi piffissami tassani imaluunniit kinguninngua qanoq taakku anguneqarsinnaanerat aqqutissiuunneqartariaqarpoq.
Taamaalilluni Kalaallit Nunaat mingutsitsinngitsutut siuttunngorsinnaavoq.
Silap pissusia
Nunat peqatigiiffiillu, soorlu EU, anguniagaqarput 2050-imi ikummatissanik uulianeersunik aamarsuarneersunillu atuiunnaarsimanissaq CO2-millu aniatitsinerup tigooqqarneqartartullu naligiilersimanissaat anguniarpaat, assigiinngitsunik 2030-mut anguniagaqarlutik. Danmarkimi anguniarneqarpoq 1990-imut sanilliullugu ukiumut aniatinneqartartut 70%-imik annikillisimanissaat.
Bililiortut ICE-biilit atorunnaarsikkiartuaarniarpaat (Internal Combustion Engines – tassa benzinamik dieselimillu orsutortut) kingornalu taamaallaat biilinik innaallagissatortunik sanaartorniarlutik. Nunani soorlu Canadami, Finlandimi Sverigemilu aamma qamuteralannik innaallagissatortunik. Assartuutit taakku aamma siunissami uuliamik atuiunnaassapput, taamaalillunilu gassit silaannarmik kissatsitsisartut aniatinneqartarneri annikillissallutik, assartuutillu innaallagissatortut aamma partikelinik peqqissutsimut innarliisartunik mingutsitsinaviaratik.
Assigiinngitsorpassuartigut siunissami minguinneruleriartortoqassaaq.
Nunat amerlasuut Parisimi isumaqatigiissut atsiornikuuaat, atsiornermikkut gassinik silaannarmik kissatsitsisartunik aniatitsinerup annikillisarnissaanut pituttorlutik, ukiumilu 2100-p tungaanut silap kiatsikkiartornera 2 gradit ataaniitillugu.
Silap kiatsikkiartornera pissutaalluni sermersuup aakkiartornera Kalaallit Nunaanni taamaallaat ajornartorsiutaanngilaq, nunarsuarmili tamarmi sunniulluni, immat qaffakkiartornerisigut, nunarsuarmi pukkitsormiuusuni qarsutsisarnernik annertuunik pilersitsisinnaalluni. Sermersuaq tamarmi aassagaluarpat nunarsuaq tamakkerlugu agguaqatigiissillugu 7 meterinik imaq qaffassagaluarpoq.
Nunap qeriuaannartup aakkiartornera aamma Kalaallit Nunaanni taamaallaat ajornartorsiutaanngilaq, tassami metan-ip (gassi silaannarmik kissatsitsingaatsiarsinnaasoq) annertunerujartuinnartumik anianeratigut silap pissusiata allanngoriartorneranut sakkortusaataassaaq, taamaalillunilu kiannerulersitsilluni. Taanna feedback-mekanisme-mik taaneqartarpoq, taamaalillunilu nunap qeriuaannartup aakkiartornera aamma nunarsuarmi silap pissusianut sakkortusaataalluni.
Eqqagassat
Anguniagaq alla tassaavoq eqqagassanut pitsaasumik pilersaaruteqarnissaq, pilersaarummi immikkoortiterineq, atoqqiineq allamullu atoqqiineq annerussalluni. Allanngortinnagu atoqqinneqarsinnaasut eqqaavissuarni sumi tamaaniittuni katersorneqassapput, qularnaarneqaqqaassaarli immikkoortiterneqarsimanissaat, eqqagassat allat akornanniinnginnerussammata. Atortussat allat allanut atoqqinneqarsinnaapput, tassa siunertanut allanut atorlugit.
Eqqaavissuarnut atatillugu atornikuerniarfinnik pilersitsisoqarsinnaavoq, taamaalilluni eqqakkat atoqqinneqarsinnaasut allanulluunniit atoqqissinnaasut iluaqutigineqarsinnaallutik. Atortussat Kalaallit Nunaanni atoqqissinnaanngitsut Danmarkimut nassiunneqassapput iluaqutigineqarsinnaasunngorlugit.
Ikuallatassat sumiiffinni eqqaavissuarni ikuallaannarneqartassanngillat, ikuallaavinnili ikuallanneqartassallutik, tassami atortussat ilaat, soorlu plastik, ikuallanneqarnerminni peqqissutsimut ajoqutaasinnaasunik aalaliorsinnaammata/pujuliorsinnaammata.
Illoqarfinni nunaqarfinnilu eqqakkat immamut pisannginnissaat aamma qularnaarneqartariaqarpoq, eqqakkat pinngortitamut pisannginniassammata aammali sialuk allaluunniit aqqutigalugu eqqaavissuarniit immamut mingutsitsisoqannginniassammat. Eqqakkat ulorianartut Danmarkimut nassiunneqartassapput annikinnerpaamillu inissiineq atorneqartassaaq.
Sisimiuni Nuummilu ikuallaavissuarnik marlunnik pilersaaruteqartoqarpoq, tamannalu Suleqatigiissitsisunit isumaqarpugut aaqqiinerusoq pitsaasoq siunissami eqqagassalerineq eqqarsaatigalugu. Taamaalilluni nukissiorfinnit kissaq illoqarfinni taakkunani marlunni kiassarnermut iluaqutigineqarsinnaalluni. Misissorneqassaaq nunanit allanit eqqussorneqartut annerusumik piumasaqarfigineqarsinnaanersut akuutissat ulorianarsinnaasut killilersimaarniarlugit. Poortuutissat pillugit meqqilersuinissamut piumasaqartoqassaaq eqqagassat immikkoortiternissaannut iluaqutaasussamik. Ajornanngippallu eqqagassaqalersitsinaveersaartoqassaaq.
Ilisimatusarneq
Kalaallit Nunaanni silap pissusia pillugu ilisimatusarnerit amerlapput, maanimi nunarsuarmi sumiiffinnut allanut sanilliullugu kiatsikkiartornera annertunerugami, kingunerisaalu sakkortunerullutik. Suleqatigiissitsisut isumaqarput ilisimatusarneq inunnut tamanut paasissutissiissutigineqartassasoq, taamaalillutik Kalaallit Nunaanni innuttaasut ineriartornermi malinnaasinnaallutik – silap pissusiata allanngoriartornerata annikillisarnera ilorraap tungaanut ingerlanersoq malinnaaffigisinnaaniassammatigit. Uani Ilulissani Kangiata Illorsua assersuutissaalluarpoq, kisianni aamma ulluinnarni nutaarsiassani, raatiumi TV-milu inuillu atassuteqaqatigiittarfiini aamma atorneqarsinnaapput.
Sapinngisamik Kalaallit Nunaanni ilisimatusarneq pillugu malinnaasinnaasoqartariaqarpoq.
Taakkua saniatigut aamma assigiinngitsutigut ilisimatusartoqarnerusariaqarpoq. Uani eqqaaginnarsinnaavara sorpassuarnut iluaqutaasinnaasut, qeqqussat. Qeqqussat sorpassuarnut atorneqarsinnaapput, nerisassatut, naggorissaatitut, immaqalu siunissami nersussuarnut nerukkaatissatut. Misissuinerit takutippaat nersussuit nerukkaatissaanni qeqquaqaraangat ”nissaavi” 80 %-imik metan-inikinnerusartut (gassi silaannarmik kissatsitsingaatsiarsinnaasoq). Savalimmiuni allunaasani qeqqussat naatinneqartarput, ilaatigut suliffeqarfik Ocean Rainforest. Aqqani takuneqarsinnaavoq qeqqussat CO2 annertooq milluarsinnaagaat – imaluunniit qeqqussap iluaniitissinnaagaat, allaat orpippassuarnit annertunerusumik!
Qeqqussanik naatitsisarneq aamma CCS/CCU (Carbon Capture and Storage/Utilization) isigineqarsinnaavoq, kingornatigut uninngatinneqarpat imaluunniit produktinik allanik sanaartornermi atorneqarpata. CCS aamma taaneqartarpoq ”Carbon Sink”, nunarsuarmilu tamarmi ujartorneqarpoq, tassami silaannarmit CO2 piiarneqarsinnaammat, aammami immamit, taamaalilluni seernarsisussaajunnaarlugu.
Kalaallit Nunaannut tulluarsinnaasunik sanaartornermi atortussanik allanik nunatsinneersunillu nukissamillu ataavartumik ilisimatusarneq aamma immikkut sammineqassaaq. Sisimiuni KTI-mi qeqqussat illuni oqorsaatitut allaanertut atorlugit misileraavugut – tassunga isumassarsiffiuvoq Læsø-mi illup qaavi ålegræsinik qalillit. Tassani iluaqutissat tassaapput kiffiutissanik (mineraluld) eqqussuinnginneruneq (aammami imaassinnaavoq nunanut allanut tunisassiarineqarsinnaasoq) aamma oqorsaanerugaanni CO2 annerusoq silaannarmit piiarneqarnerusarnera.
Inissiani aalamut pitarnaveeqquteqannginnerata ussiinnerataluunniit kinguneranik, anorimut pitarnaveeqquteqannginneratalu kinguneranik suerneranik pissuteqartunik nillernersaqarnerup oqoqarnerullu peqqutai kingunerisartagaalu pillugit ilisimatusartoqarnerussaaq. Sanaartornermi malittarisassat (BR2006) nutarterneqassapput nutaaliornermi nutarterinerniluunniit kiffiutissat issunerunissaannik piumasaqarnikkut.
Ilisimatusarfigineqarsinnaasoq alla tassaavoq Power-to-x. Elektrolyse atorlugu brint-imik pilersitsisoqarsinnaavoq erngup nukinganik nukissiorfinnit innaallagiaq atorlugu, taannalu ass. CO2-mik akuneqassaaq eqqakkanik ikuallaanermi pujumeersumik – taamaalilluni aamma piujuartitsisumik, imerpalasumik ikummatissiortoqarsinnaavoq timmisartunit umiarsuarnillu atorneqarsinnaasumik (CCU).
Suleqatigiissitsisut ima isumaqarput:
Kalaallit Nunaata Parisimi isumaqatigiissut atsioqataaffigissavaa nunarsuarmilu silap pissusiata allanngoriartorneranik millisaaqataalluni, taamaaliortoqassaarlu piffissaq sivikitsoq sivisoorlu eqqarsaatigalugit anguniagaqarluartumik pilersaaruteqarnikkut, atuutsinneqarnissaa taamaalilluni ilimanarnerulluni.
Kalaallit Nunaat eqqagassalerineq pillugu anguniagalimmik pilersaaruteqassaaq, immikkoortiterinermik atoqqiinermillu annerusumik imalimmik, aammattaaq Sisimiuni Nuummilu ikuallaavissuit nutaat nutaat.
Kalaallit Nunaat nunatsinneersunik sanaartornermi atortussanik ineriartortitsissaaq, sanaartornermilu malittarisassat (BR2006) nutarterneqassapput nutaaliornermi nutarterinerniluunniit kiffiutissat issunerunissaannik piumasaqaatitalerlugit.
Kalaallit Nunaat ilisimatusarfiunerussaaq, ilisimatusarfigineqartullu innuttaasunut apuunneqartassapput. Isummat pitsaasut piujuartitsisullu naammassisinnaajumallugit ilisimatusarneq atorneqartassaaq.
Suleqatigiissitsisuni suliniutigerusupparput Kalaallit Nunaata mingutsitsiffiunngitsutut siuttuunissaa!