Suliniutit sorpiaat atorneqassanersut pilersaarummi oqaaseq ataasinnguarluunniit atorlugu eqqaaneqarsimanngimmata aamma aningaasanut inatsimmi kinguaassiutitigut atornerluisarnerit ikilisarniarlugit anguniagassanik toraagaqarluni aningaasat sumut atorneqassanersut sunnguamilluunniit allassimasoqanngimmat, immikkut taasaqarsinnaasimanngilanga, tamannalu aamma tusagassiortumut oqaatigaara.
Aajunalu akissutiga (mianersoqqussut: akissut takivoq):
Naalakkersuisut immikkoortumut immikkut aningaasaliisimanersut sinnerlugit akissussinnaanngilakka sumi aningaasaliisoqarsimanersoq. Aningaasanummi siunnersuummi siullermik saqqummiunneqartumi ersittoqanngilaq taamaallaat juumuunut aningaasaliisoqarpoq, Ilaqutariinnut sullissivinni suliniutinut ataasiakkaanut aningaasaliisoqarpoq imaluunniit imaassinnaavoq peqqinnissaqarfik aningaasaliisimasoq. Kisianni annermik kommunit innuttaasunik qanimut sullissisuupput, taamaattumik Antuup ministeritut akisussaasutut ikinngitsunillu atorfilittalittut oqaatigisariaqarpaa qassit aningaasaliisoqarsimanersoq, anguniagassanik toraagaqarluni, kinguaassiutitigut kanngutsaattuliortarnerit ikilisarniarlugit.
Taamaaliunngilaq tamannalu eqqarsaatigineqarsinnaavoq.
Aningaasat “20-50 mio” koruunit silaannarmit tigusat qanoq ilillutik puttallarpat? Aamma tusagassiortumut oqaatigaara, kissaatigigaluarlugu ukiumut 500 mio. koruuninik aningaasaliisoqartassasoq ingerlaavartumik annertuumillu suliniuteqarnissanut suleqataatillugit, katsorsartittut, naliliisatut, suliniutit ilisimatuut paasisaannik tunngavillit aamma pinaveersaartitsinermi, katsorsaanermi ilisimatusarnermilu najoqqutassat kiisalu immikkut ilisimasalinnik sulisussanik atorfinitsitsinissaq kiisalu atuarfinni, politiini, sullissisuni najoqqutassanik ineriartortitinissaq – aamma immikkut ilisimasalinnik sulisussarsinissaq taakkununnga nalunaaruteqartarnissamullu periusiliornissaq il.il. Takorlooruminaappoq kisianni 4 mio. koruuninik aningaasaliinerup siunertaa suli takorlooruminaanneruvoq. Asuli tusaqqusaarut.
Immikkoortumi politikkerput Suleqatigiissitsisut nittartagaanni qulequtanngorlugu atuarneqarsinnaavoq; kisianni manna oqaatigilara.
Pilersaarummi “Killiliisa”-mi allassimavoq, Naalakkersuisut:
- Paasissutissiisarnissaq ilisimasanillu avitseqatigiittarnissaq isumaginiaraat
Tjek. 4 mio. koruunit atorneqarput politiineersut, MIO-meersut, peqqinnissaqarfimmeersut kommunimeersullu aallartitaannut taakku sulinerannut. Paasisaannik ataqatigiissaarineq siammarterinerlu kiisalu pilersaarut tunngavigalugu sulinerat akeqassaaq 2 aamma 4 mio. koruunit akornanni. Eqqoriarpara sinneri atuarfinni pisortat allalluunniit? paasititsiniaanerannut atorneqassasut. Neriuppunga. - Pitsaasumik pinaveersaartitsisoqarnissaa
Tassani kinguaassiutitigut kanngutsaattuliortarnerit suunngitsuaqqamik siammasilaartumillu pinaveersaartinniarneqarpasippoq. Peqqinnissaqarfik sapinngisani naapertorlugu ilaqutariinnik ulorianartorsiortunik ujaasissaaq aamma politiit siumuisinnaasarput meeqqanik inuusuttunillu ulorianartorsiortunik. Kisianni kommunit, sullissisut allallut ulaperuloreeqisut malitseqartitsisinnaanngillat. Atuarfiit, oqartussaaffiit angerlarsimaffiillu suleqatigiinnissaat aamma aningaasassaqartinneqanngilaq. Aamma meeqqanut inuusuttunullu kinguaassiutitigut ernumanartumik pissusilersortartnut neqeroorutissaqanngilluinnarpugut aamma kanngutsaattuliortartuusinnaasut katsorsarnissaannut aamma neqerooruteqanngilaq.
Pitsaasumik, ataqatigiissumillu pinaveersaartitsinissamut pinaveersaartitsinermilu suliniutinik aallartitsinissaq taamatullu ilisimasaqalernissaq pitsaasumik pinaveersaartitsinissaq angujumallugu minnerpaamik 10 millioner koruunit missaanni ukiumut akeqassaaq, takorloorneqarpat angalasartoqatigiinnik, juumuunik imaluunniit allanik pinaveersaartitsisinnaasunik sulisoqarnissaq aamma immikkut ilisimasallit innersuussutaannik malitseqartitsisartussanik – periutsit ataqatigiinnissaat pillugu aamma oqartussaaffiit akornanni il.il. – aamma pinaveersaartitsinermi suliniutit akeqartussaavoq.
Atuarfinni, meeqqerivinni Peqqinnissaqarfimmilu ataatsimut suliassat.
10 mio. koruunit ikinaagaapput. Pisariaqarput sulisut amerlasuut, ataqatigiissaarineq aamma angusassaik toraagaqarluni ilisimasaqarluarnissaq minnerunngitsumillu malitseqartitsinissaq aamma ajonanngippat ilisimatuut ilaasariaqarput qularnaarumallugit inuiaqatigiinnut uatsitut ittunut pinaveersaartitsinerit tulluartut pitsaasullu. Aamma ajornanngippat ilisimasanut katersiveqartariaqarpoq – taannalu ilanngunneqassappat 10 mio. koruunit amingalereerput. Immikkullu aningaasaliissuteqarnissaq pisariaqalissaaq.
Pinaveersaartitsinermi pisariaqarpoq ilaqutariinnut ulorianartorsiortunut, meeqqanut aamma inuusuttunut ulorianartorsiortunut ataqatigiissumik suliniuteqarnissaq aamma minnerunngitsumik angisuumik suliniuteqartoqartariaqarpoq illoqarfiit nunaqarfiillu tamaasa angullugit aamma ingerlaavartussamik. Pinaveersaartitsinermi aamma ilisimassavarput nalunaaruteqartoqarsinnaammat aamma ernummatit sumut nalunaarutigineqartassanersut.
Sullivinni politikkissat sananeqartussaapput, atuarfinni aamma paaqqinnittarfinni.
Atuarfinni atuartitsisoqartussaavoq, ujaasisoqartussaavoq, nakkutilliisoqartussaavoq, grooming unitsinneqartussaavoq – aamma taanna pillugu ilisimasassat pissarsiarineqartussaapput.
Taava aamma nalunaarutit ernummatillu malitseqartinneqartussaapput iliuutsinik.
Qulaani taaneqartunut tamanut 10 mio. koruunit ikinaagaapput, kisianni taariikkakka suliarisariaqarput: Pinaveersaartitsineq, pinaveersaartitsineq, pinaveersaartitsineq. Nammineq ilaquttalluunniit tarnikkut nappaateqarnerat pillugu ilinniartitsineq, paasititsiniaanerit pissutsinik allannguisussat aamma sulianik malitseqartitsinerit, ilisimatusarneq aamma ilisimatusarnikkkut malitseqartitsinerit najoqqutassat nutaat atornerini kiisalu pinaveersaartitsinermut ilaalluinnartariaqarpoq ataavartumik nalilersuisarnissaq. 10 mio. koruunit ukiumut aningaasaliissutaasartuuppata siumut ukiut arlallit pilersaarusiorsinnaanngussagaluarpugut suliniutillu ataasiakkaarlugit ingerlallugit.
- Assigiinngitsunik ilinniagallit suleqatigiinnerat.
Ataqatigiissaarilluni suliniuteqarneq annertusisariaqarpoq. Namminersorlutik Oqartussat, kommunit, politiit, peqqinnissaqarfiup innuttaasullu akornanni ataqatigiissaarisoqassaaq.
Tarnip pissusaanut immikkut ilisimasallit, immikkoortortaqarfiit immikkut ilisimasalinnik sulisullit aamma ilinniarsimasut allat akornanni ataqatigiissaarisoqassaaq; soorlu Danmarkimi Janus-centretimi, imaluunniit Rigshospitalimi meeqqanut asannilersoortartunik kanngutsaattuliortarnillu katsorsaaneq misilittagaqarfigineqarpoq, aamma Politiini immikkoortortat utikattumik kanngutsaattuliortartunik sullissinermut misilittagaqarput, assigiinngitsunik ilinniagalinnit atorneqarsinnaasunik ataqatigiissaarneqarsinnaasunillu.
Tassunga atatillugu pisariaqartinneqarpoq Allatseqarfik pikkorissunik sulisulik. Tassunga minnerpaamik 1 mio. koruunit allat atortariaqarpagut, allatseqarfik immikkut ilisimasalinnik 2-4-nik sulisoqarsinnaaqqullugu allaffeqartussanik. Tassunga 1-2 mio. koruunit atorneqartariaqassapput.
Sulisut siunnersortinik atuisinnaasariaqassapput il.il. innersuussutinik imalimmik, suleriaatsinillu ineriartortitsinermik aamma imalimmik nalunaarusiornernut atatillugu, assigiinngitsunik ilinniagallit suleqatigiisinneqarnissaat pimoorunneqarpat. Aamma taamaattariaqarpoq.
- Eqqugaasut qanigisaasullu.
Eqqugaasut meeqqat inuusuttullu kinguaassiutitigut kanngutsaattuliorfigineqartut aamma inersimasut kingunerlutsitsisut taamatullu qanigisaasut pisariaqartitaat tassaavoq ullutsinnut naleqquttumik, malinnaasumik tamakkiisumillu pikkorissunit katsorsarneqarlutik annertuumik suliniarfigineqarnissaat.
Eqimattanik katsorsaanissaq, kisimiittunilluunniit oqaloqateqartarnissaq kissaatigineqaraluarpalluunniit pisariaqartinneqarpoq pitsaasumik katsorsarneqartarnissat, tarnip pissusaanut immikkut ilisimasallit allallu immikkut ilinniarsimasut ikiortigalugit isumagalugulu katsorsartariallit ingerlaqqissinnaanissaat, inuunertik misigissutsitillu aserorsimasut suliaralugit.
Sukkassutsit pingasut atorlugit ikiuisoqassaaq:
Akunnerit 24-t iluanni:
Nuna tamakkerlugu sullissisut ataqatigiissumik qisuariartassaaq ikiuiniarluni, siunnersuiniarluni ilitsersuiniarlunilu kiisalu akunnerit 24-t siulliit iluanni ajornanngippat illersuisoqartitsilluni sulia aallartinneqartassaaq periarfissaatillugu nalunaaruteqarnissaq pillugu ilitsersorneqarnissaq.
Akunnerit 72-t iluanni:
iliuusissanut pilersaarusiaqsaqqummiunneqassaaq. Pisariaqartinneqassaaq tarnip pissusaanut immikkut ilisimasalinnit qanigisaasut, eqqugaasup ilitsersorneqarnissaa suut tarnikkut ilungersuutit takkussinnaaneri pillugit aamma ajornartoornermi ikiorsiisartut qaammatini tulliuttuni unnuakkulluunniit attavigineqarsinnaasut pilersinneqassapput.
Qanigisaasut oqaluttuunneqassapput eqqorneqartoq qanoq qisuariartarsinnaassanersoq tamakkulu pillugit siunnersuisoqassaaq oqaloqatiginnittoqarsinnaallunilu.
Suliniutit ataatsimoortut aamma pisariaqartinneqarpat immikkut iliuuseqartoqassaaq soorlu inissiigallarluni, kanngutsaattuliortup uumisaaraluni pissusilersornera pillugu malitseqartitsilluni nalunaaruteqarneq, suliamut aningaasartuutit il.il. tamakku pillugit ilitsersuisoqassaaq, siunnersuisoqassaaq katsorsaasoqarlunilu.
Qaammatini tulliuttuni atuuttussamik ataqatigiissumik pilersaarusiortoqarnissaa uani aamma pisariaqarpoq. Tassunga atatillugu pisariaqartinneqarput inuit tarnip pissusaanut immikkut piginnaanillit ajornanngippallu PTSD-mut aamma ajornartoornermut aliasuutinillu suliaqarsinnaanermut ilisimasallit, inatsisinut ilisimasallit, uppernarsaatissanik qularnaarisinnaasut aamma kingunerlutsitsinermut ilisimasallit.
Tamatuma kingorna:
Katsorsaasoqassaaq, imminut toqunnissaq pinaveersaartinneqassaaq katsorsaasoqarlunilu siunertaralugu misigissutsikkut nukittorsaanissaq, kiialu sulilersinnaanissaq ilinnialersinnaanissarluunniit. Tassa inuk tamakkiisunngorteqqinniarneqassaaq.
Neriuppunga eqqartuussivimmi suliaq ingerlanneqarumaartoq pineqaatissiisoqarlunilu.
Aamma pisariaqarpoq siunnersuisoqarnissaa uterfigeqqinneqarsinnaasumik inuunerup allanngorluinnarnera pissutigalugu; ilinnialerneq pissutaasinnaavoq, ilaquttanik annaasaqarneq, qitornartaarneq imaluunniit kanngutsaattuliortoq attaviginnissimappat.
Qulaani taaneqartut namminneq ukiumut 20-50 mio.koruunillu akornanniilereerput uangalu aallaqqaataani siunnersuutigaara katsorsaaneq aallartillugu angalasartoqatigiit atorneqartarsinnaasut taamatullu ajornartoornermi sullissisinnaasut piareersimatittarnissaat, nalunaaruteqarnerup pinissaanut imaluunniit kanngutsaattuliornerup paasineqarnissaata tungaanut aamma oqarasuaat siunnersuisarfik sivisuumik ammasartussaq ilaatinneqarsinnaavoq.
Suliniutit qulaani taaneqartut 10-20 mio. koruuninik akeqassapput maannakkut suliniutaareersut saniatigut ingerlanneqartussat.
Nunaqqatit ilaatinneqassapput
Pivakka paasititsiniaanermut angalasartoqatigiinnillu pilersitsinissamut aningaasat atugassat kiisalu atuarfinni atugassanik atortunik sananissaq aamma paasititsiniaanerit allat ajornanngippallu atuartitsissutissat. Taggippara tamakku 1-3 mio. koruunit akornanni ukiumut akeqassasut imaluunniit aamma suliap sinnerani nunaqqatit ilanngunneqarsinnaapput (pinaveersaartitsineq aamma paasititsiniaaneq/ilisimasanik avitseqatigiinneq aamma atuartitsineq paasititsiniaanerillu).
6. Inuit kanngutsaattuliortartutut pissusilersortut
Inatsisiliorneq ukiup ataatsip ingerlanerani pisinnaavoq kingornalu ukiup ataatsip marluulluunniit ingerlanerini ukiup affaani Namminersorlutik Oqartussani malitseqartitsisoqarsinnaavoq.
Kisianni kanngutsaattuliortartut allanngortinnissaat akisunerujussuussaaq. Kisianni pisariaqarpoq. Paarnaarussivimmiititsisoqartariaqarpoq. Tassani tissarnaveersaatitortitsisoqassaaq ilaannikkut pisariaqartarmat imaluunniit ingerlaavartumik piginnaanngorsaasoqarsinnaavoq, pissusiluutit nungusarlugit il.il. tassanilu immikkut ilisimasaqarnissaq aamma allanik ilinniarsimasunik sulisoqatigiittussanik sulisoqarnissaq pisariaqarpoq. Ukiumut 2 aamma 10 millioner koruunit akornanni tamanna akeqassaaq, apeqqutaalluni qassinik sulisoqartoqassanersoq aamma nakorsaatinik qanoq annertutigisumik atuisoqassanersoq taamatullu tarnip nakorsaata allalluunniit misissuitinnissaat aamma pisariaqartussaavoq – taamaasilluni immikkut ilinniarsimasut sulinissaannut aamma akunnernik immikkoortitsisoqartariaqassaaq.
Qaavatigut ilanngunneqassapput aningaasat ilisimatusarnermut paasisalluunniit malitseqartinnissaannut atugassat minnerunngitsumillu nalilersuinissanut, innersuussinissanut aamma nalunaarusiortarnissanut aqqutissiuisussanik ingerlaqqinnissamut il.il. najoqqutassat piviusunngortinnerannut atatillugu.
Soorlu oqartunga; Aallaqqaataani atorneqassapput 20 aamma 50 mio. koruunit akornanni pilersaarusiorneq aallartinneqartussaammat taamatullu piginnaasanik inunnillu maannamut taama suliaqareersunik immikkoortunut anngajaanut eqiterisoqartariaqarmat, ilisimasaminnik tunioraasussanik avitseqateqartussanillu; kommunini sulisunut aamma immikkoortortanut assigiinngitsunut. Aamma Peqqinnissaqarfiup iluani allanilu tulluartuni immikkoortortaqarfinnik taamaatunik pilersitsisoqartariaqarpoq. Qularnaarlugulu meeqqeriviit, atuarfiit, ulloq unnuarlu paaqqinnittarfiit il.il. ilisimasaqalernissaat misilittagaqalernissaallu qanoq iliorluni sissuertoqarnissaanut.
Kisianni eqqorneqartut katsorsarneqarnissaat tassungalu atatillugu misilittakkanik nalilersuinissamut, angalasartoqatigiinnut aamma eqqugaasunut ajornartorsiortunut ikiuinissamut kiisalu paasititsiniaanissanut ilisimasanillu katersinissamut 20-50 mio. koruunit ikinaagaapput.
Naalakkersuisut ukiumi siullermi aningaasaleerusussuseqarnissaat eqqarsaatigalugu annertujaanik aningaasartaliivunga.
Assersuutigalugu 2010-mi meeqqanut inuusuttunullu immikkut sullissinissamut aningaasaliissutigineqarput politikerinit paasineqarmat mikisortagut qanoq ajornartorsiutinik sorsutassaqartigisut.
Naammaqqajanngillalli aallarniutaappulli ullumikkut pineqartoq pillugu eqqumanerulernitsinnut aamma iliuuseqartariaqarnitsinnut ilaatigut MIO allallu oqartussaaffiit sulisinnaassuseqartut eqeersaasuupput.
Kisianni immikkoortumut naammattunik aningaasaliisoqartanngitsuuppat qanormita tamanna inuiaqatigiinnut akeqassagaluarpa eqqarsaatigalugit sulinngitsoortarnerit, ilinniarsinnaannginnerit, imminut toquttarnerit, kanngutsaattulioqqittarnerit aamma atornerluisunik katsorsaasarnerit, pinerlunnernillu suliaqartarnerit.
Minnerunngitsumillu kinguaassiutitigut kanngutsaattuliorfigineqarsimasut amerlanersaasa inuttut akilertariaqartagaat – ullut tamarluinnaasa, inuunertik naatsoq sivisoorluunniit naallugu. Misigissutsikkut aamma minnerunngitsumik inuunermi nalillit tigussaasuunngitsut taamatullu isertitat eqqarsaatigalugit?
4 mio. koruuninik akisuneruvoq aamma najoqqutassanik pissarsinissaq.
Ajortup peqattaartuarnera unitsittariaqarparput.